تجلّی داستان های پیامبران در قصاید سنایی

مقدمه

حکیم ابو المجد مجدود ابن آدم سنایی شاعر اندیشمند ایرانی در قرن پنجم و ششم می‌زیست ودر نیمه اول قرن ششم – بین سال‌های ۵۲۵ تا ۵۳۵ هجری- حدود نهصد سال پیش در شهر غزنه واقع در شرق افغانستان در گذشت. از سنایی آثار ارزند‌های به جا مانده از جمله مثنوی‌های اخلاقی و فلسفی و اجتماعی و دیوان غزلیات و رباعیات و قصاید. حکیم سنایی بر فرهنگ و ادبیات پس از خود تأثیر جدی گذاشت و روند شعر فارسی را متحول کرد. تقریباً همان نقشی که نیما در تحول شعر معاصر داشت سنایی هم در تحول غزل و مثنوی عرفانی داشته است.

بیان مسئله :

حکیم سنایی بی شک در میان سخن سرایان ادب فارسی، از پیش قراولان این قوم و در حقیقت از پیامبرن طایفه سحر حلال به شمار می رود .هر چند قبل از او بزرگانی چون ابوسعید ابوالخیر اشعار عارفانه سروده اند و بسیاری از مسائل تصوٌف را درآثارخویش آورده اند ولی آثار بجا مانده  به جای مانده از آنان بسیار اندک است و آنان را در شمار شاعران به حساب نمی آورند و سنایی را اوٌلین شاعر متصوٌف زبان فارسی می دانند .حکیم سنایی تحول عظیمی در شعر و شاعری ایجاد نمود و مفاهیم بلند عرفانی را به بهترین و شیواترین نحو در رشته نظم کشید و آمیزش شعر فارسی با اندیشه های عارفانه و صوفیه، جمال و زیبایی خاصی یافت و شعر از مفاهیم گسترده تری برخوردار گشت .بعد از سنایی شاعران برجسته ای چون مولانا جلال الدین و شیخ عطار به شیوه او شعر سروده اند و مفاهیم بلند عارفانه و مراتب سلوک را به برترین و کامل ترین وجه و از سر سوز و گدزا تمام، بیان کردند و عالمی را فریفته و دلباخته کلام خویش نمودند، امٌا ابداع این طریقه از آن حکیم سنایی است و او را راهنما وپیشوای خود دانسته اند. به قول مولوی، سنایی چشم و چراغ ، عطار قافله سالار و او خود را پیروآن دو دانسته است.سنایی نه تنها در میان شاعران، بلکه در میان صوفیه و عرفا نیز دارای مقامی والاست و همواره به سخنان او استشهاد جسته اند و « آثار وی همه از نظر لفظ و معنی با افکار بلندی که مخصوص اوست، در نهایت فصاحت و بلاغت است و لیکن کتاب حدیقه الحقیقه وی که واسطه العقد این آثار است از شاهکارهای نظم فارسی است » (مدرس رضوی، ۱۳۷۴: مقدمه) و اولین اثر منظوم عرفانی به شمار می رود که مورد تقلید شاعران بزرگی چون نظامی ، خاقانی و مولوی قرار گرفته است .این اثر در « حقیقت یک دوره حکمت عملی است که سرمشق زندگی مردم و راهنمای اخلاق فردی و اجتماعی بشر است و حکیم در این کتاب مردم را به خداپرستی و نیکوکاری و شجاعت و عفٌت و بزرگ منشی و عشق و محبٌت و رضا و تسلیم دعوت نموده و طرز معامله مردم را با یکدیگر آموخته است». (همان: ص)آثار دیگر سنایی که از نظر محققان اصالت دارد و متعلٌق به اوست ، از جمله مثنوی « سیر العباد الی المعاد » است که بر وزن حدیقه سروده شده است و در آن به طریق تمثیل از خلقت انسان و نفوس و عقلها و موضوعات اخلاقی دیگر سخن رفته است و همه این مسائل را او به طرز بدیعی به عالم رویا نسبت داده است و یک سفر نامه تمثیلی به شمار می رود .منظومه دیگری با نام «طریق التحقیق» بر وزن حدیقه که در بیان معارف و حقایق است و حدود نهصد بیت می باشد . همچنین مثنوی «کارنامه بلخ» که به هنگام توقف او در بلخ سروده شده و حدود پانصد بیت است .  مبنای آن بر مزاح و مطایبه است و به همین جهت آن را مطایبه نامه هم گفته اند .مثنوی کوچک دیگری به نام «عقلنامه» که ابیات آن از دویست و چهل بیت تجاوز نمی کند. سنایی در آن خطاب به باد آن را توصیف می کند و موضوع اصلی آن بیان مراتب انسان است .و اما مثنوی«تحریحه القلم ،اگر چه تذکره نویسان نامی از آن نبرده اند و لیکن چون در ضمن نسخ قدیمی با کارنامه بلخ و سیر العبد الی المعاد آمده است بی شبهه از آثار سنایی است.» ( مدرس رضوی، ۱۳۷۴:  ۴)دو مثنوی دیگر نیز به نامهای عشق نامه و سنایی آباد در زمره آثار سنایی دیده می شود اما مدرس رضوی نوشته اند: « چند نفر از تذکره نویسان مثنوی به نام عشقنامه در آثار سنایی یاد کرده و به حکیم نسبت داده اند ولی نگارنده تاکنون مثنوی به نام عشقنامه که نسبتش به حکیم مسلّم باشد نیافته است و آنچه با نام عشقنامه سنایی در کلٌیات اشعار او موجود است از حکیم سنایی نیست و به اشتباه در جمله آثار او داخل شده است ».  ( همان، مدرس رضوی)درباره «سنایی آباد» نوشته اند که : نام سنایی آباد در هیچ یک از کتب تذکره یاد نشده است و تذکره نویسان نامی از آن در جمله اثار سنایی نیاورده اند. تنها در مقدمه کتاب حدیقه الحقیقه که به قلم اوست  و همچنین در مقدمه رفاء و حدیقه پس از ذکر فخری نامه که نام دیگری از حدیقه می باشد، نام «سنایی آباد » یاد شده است و نیز در کتاب حدیقه اسم سنایی آباد در بیت زیر آمده است :اندرین دولت از پی بادی         کردم افزون سنایی آبادی ( همان : ۷۰۹)که ظاهرا مقصود از سنایی آباد در این مواضع همان کتاب حدیقه الحقیقه است، اما در دونسخه خطی از کلٌیات دیوان سنایی محفوظ در کتابخانه دیوان هند مثنوی کوچک دیگری پس از کتاب حدیقه به نام سنایی آباد در جمله آثار حکیم آمده است که در آخر یکی از دو نسخه صریحا نوشته شده تمام شد سنایی آباد و حدیقه الحقیقه من کلام…. (همان : ۱۰)

اهمیّت تحقیق:

پیامبران الگوهای اخلاقی، انسانی، دینی و رفتاری مناسبی برای جامعه ی بشری هستند. حکیم سنایی شاعری اعتقادی است که بر جنبه های اخلاقی و عرفانی اصرار دارد. به همین دلیل  پیامبران در اشعار سنایی حضوری پررنگ دارند. در این تحقیق بناست این حضوراستخراج و تحلیل گردد. ادبیات فارسی همواره پایگاهی نیرومند برای انعکاس این جلوه ها بوده است.

اهداف تحقیق:

 هدف از انتخاب این موضوع شامل موارد مختلفی است از جمله آنها : علاقه و آشنایی بیشتر با زندگی پیامبران با توجّه به منابع و ماخذ گوناگون است. بعد از آن، گستردگی و بهره گیری فراوان از این داستانها در شعر و ادب فارسی، بویژه درشعر عرفانی برای بیان مفاهیم بلندعارفانه، عاشقانه، زاهدانه و اخلاقی است و همیچنین لزوم شناخت کیفیّت و کاربرد این داستانها در شعر فارسی، چون این امر ، سهم به سزایی در نقد آثار شاعران و پی بردن به معنی و مفهوم بخش وسیعی از شعر آنان دارد.علت انتخاب قصاید سنایی ، بدین جهت است که سنایی به عنوان اوّلین شاعر متصوّفه، مفاهیم بلند عارفانه را وارد شعر ساخت و بعد از آن شاعران به همان شیوه سنایی و به پیروی از او شعر سرودن و شعر عرفانی را به کمال نسبی رسانید و درباره شناخت و کیفیّت کاربرد این داستانها از نظر تلمیح، رمز ، روایت و یا اسطوره در قصاید سنایی اقدامی اساسی صورت نگرفته است .

سئوالات تحقیق:

– بررسی میزان بهره بری سنایی از پیامبران در قصاید جهت تاثیرگذاری بیشتر بر جامعه ی انسانها.

–  چرا سنایی برای غنا بخشیدن به قصاید خویش از داستانهای پیامبران بهره برده است؟

–  داستانهای پیامبران تا چه اندازه بر معانی قصاید افزوده است ؟

–  تا چه مقدار سنایی در بکار بردن این داستانها در شعر خویش موفق بوده؟

– تجلّی داستانهای پیامبران در قصاید به چه صورت انجام پذیرفته است؟

فرضیات تحقیق:

به نظر می رسد سنایی در قصاید خود از داستان های زیادی از پیامبران استفاده کرده است.به نظر می رسد داستان های پیامبران بر معانی قصاید افزوده اند.۳- به نظر می رسد داستان های پیامبران نقش بسزایی در شعر سنایی دارند.کوه موجی که به نام ادبیات عرفانی بویژه در شعر فارسی پدید آمد و امروز تأثیر ژرف خود را بر سراسر جهان گذاشته در حقیقت با سنایی پی ریزی شد. او قلمرو اندیشه و تجربه هنری را در شعر فارسی گسترش داد، گونه‌‌های متنوع ادبی را آزمود و به نکویی از عهده آنها برون آمد. تا زمان وی چنین گسترش و وسعتی در تجربه شعری فارسی دیده نشده است. نوآوری ادبی سنایی در سه قلمرو  کاملا مسلم است:نخست در سنت غزل سرایی فارسی سنایی دست به ابداعاتی زد از جمله اینکه شعر تغزلی را که تا آن دوره مستغرق در تجربه های زمینی وشخصی بود به بعد تازه ای آراست و آن را ظرف عواطف  دینی  و عرفانی ساخت و مضمون های قلندرانه و ملامیتانه را به شعر در آورد.