تحلیل محتوای کتاب تعلیمات اجتماعی پایه های چهارم و پنجم مقطع ابتدایی بر اساس مهارت های فراشناخت

• مقدمه

نظام های تعلیم و تربیت حتی دوره های تاریخی از راه ها، روش ها و ابزار و وسایل مختلف، معانی، مفاهیم، افکار، ارزش ها، مهارت ها، لغات و کلمات و فنون را در قالب موضوعات و محتوای آموزشی به نسل جدید به عنوان محصّل ارائه و منتقل می نماید. کتاب مهم ترین، کهن ترین و شایع ترین وسیله برای آموزش و پرورش است. کتاب های درسی نه تنها عهده دار آموزش اولیه هستند، بلکه به مثابه محرک بیرونی در تربیت اجتماعی افراد، ایجاد انگیزه نسبت به اهداف مختلف فردی و اجتماعی و سوگیری افراد نسبت به هدف های مورد انتظار پذیرش مردم و ایدئولوژی جدید، شکل دادن شخصیت افراد، باورها و فلسفه زندگی، جهان بینی و گرایش افراد، آشنایی با ارزش های اجتماعی، الگوهای عملی، سلسله مراتب نقش ها و راه و رسم زندگی نقش خطیری ایفا می کنند( رستگار،۱۳۸۷).نظام آموزش فعلی کشور، یک نظام متمرکز و برنامه های درسی آن منحصر به کتاب درسی است که در کل کشور استفاده می شود (مشایخ، ۱۳۷۵). این در حالی است که با توجه به وسعت کشور، تنوع و تعدد اقوام و گونه های جمعیتی و مشکلات ناشی از آن ( مثل دو زبانه بودن شاگردان)، رشد سریع علوم و تکنولوژی، تغییر سریع در هنجارها و ارزش های اجتماعی، ضرورت دارد که کتاب های درسی با دقّت کافی و تا حد امکان، عاری از هر عیب و نقص و مطابق با اهداف تعیین شده و اصول علمی تألیف گردد؛ در این مورد، بررسی محتوای کتاب های درسی می تواند به روشن شدن مسئله کمک کند و نقاط قوت و ضعف احتمالی محتوا، متناسب با اهداف تعیین شده و اصول علمی در اختیار مدیران و برنامه ریزان و مؤلفان کتاب های درسی قرار دهد (یارمحمدیان، ۱۳۷۷). یکی از روش های مناسب برای بررسی محتوای کتاب های درسی، روش تحلیل محتواست. تحلیل محتوا، محتوای واقعی یک پیام کلامی و یا غیر کلامی، عوامل تعیین کننده و آثار پیام را بررسی می کند از طرف دیگر، لوی معتقد است اصطلاح محتوای برنامه ی درسی نه تنها به قسمت ها و قطعه های سازمان یافته ای که به گونه ای منظم، یک رشته علمی را تشکیل می دهند، اطلاق می شود، بلکه شامل وقایع و پدیده هایی که به نحوی، با رشته های مختلف علمی  ارتباط دارند نیز می شود.فتحی واجارگاه (۱۳۸۴) معتقد است از لحاظ علمی، در برنامه ریزی درسی، حداقل دو نوع محتوا را در هر درس می توان شناسایی کرد:محتوای مکتوب که همان کتاب های درسی مورد مطالعه است.محتوای شفاهی مثل توضیحات معلم و تدریس وی در کلاس درسماهیت تصمیماتی که درباره ی محتوای برنامه درسی گرفته می شود، پیچیدگی خاصی دارد و تحت تأثیر عوامل و پارامترهای مختلفی است؛ مثلاً جنبه ی نظری (علمی)، جنبه ی اجتماعی و فرهنگی، جنبه ی سیاسی و جنبه ی فردی در انتخاب محتوا؛ یکی از کاربردهای تحلیل محتوای کتاب درسی، تعیین میزان تناسب و همخوانی محتوا با هدف های برنامه درسی است. تحلیل کتاب درسی که با این تعبیر نوعی ارزشیابی از کتاب درسی می تواند تلقی شود، دو بعد صوری و عقلانی دارد:تحلیل صوری کتاب درسی: با توجه به این که کتاب درسی عنصری اساسی در برنامه درسی است، در صورت جذاب و رنگی بودن، داشتن طراحی مناسب، خط زیبا با فواصل مناسب و کاغذ خوب، امکان یادگیری افزایش می یابد. برای افزایش جذابیت کتاب های درسی توجه یکسان و متعادل به عواملی همچون نژادها، اقلیت ها، مذهب ها، جنسیت، مشاغل و طبقات اجتماعی لازم است. در این بعد از تحلیل کتاب درسی به عوامل ظاهری محتوا همچون مواردی که اشاره شد، توجه شده و تحلیل گر این موارد را بررسی می کند.تحلیل عقلانی کتاب درسی: این بعد، اهمیت فراوانی در تحلیل یا ارزشیابی کتاب درسی دارد. در این زمینه می توان از تناسب محتوا با سطح رشد عمومی دانش آموزان در گروه سنی، تناسب محتوا با ساختار دانش و سطح رشد شاگردان و تناسب محتوا با تجربیات قبلی و یا علایق و انگیزه های دانش آموزان نام برد (یارمحمدیان، ۱۳۷۷)؛ لذا مسئله اساسی این مطالعه این است که ضمن تعریف و تبیین مفهوم تحلیل محتوای کتاب درسی، ویژگی ها و مراحل تحلیل محتوا، به تشریح مهم ترین مدل ها، تکنیک ها و روش های تحلیل محتوا می پردازد

۱-۲٫بیان مسئله

کتاب درسی یکی از مهم ترین ابزار آموزش و در بر دارنده ی محتوای برنامه درسی است؛ از این رو بررسی محتوای کتاب های درسی، به دلایل مختلف همچون مطابقت با اهداف درسی، شناسایی نقاط قوت و ضعف کتاب های درسی امری ضروری است. این بررسی می تواند به روش های مختلفی صورت گیرد که تحلیل محتوا متداول ترین این روش هاست (جعفری هرندی و همکاران،۱۳۸۷). برنامه ریزی درسی نیز همواره تحت تاثیر رویکردها و دیدگاه های مختلفی قرار داشته است. هر یک از این رویکردها، اساس فعالیت های مربوط به برنامه درسی را تشکیل داده و به نوعی در مراحل، عناصر و ارکان برنامه های درسی تأثیر داشته اند، این رویکردهای عملی توسعه و قوای ذهنی یا عقلانی انسان را مورد توجه قرار می دهند. بر پایه این رویکردها مهم ترین کارکرد مدارس و مراکز تربیتی آن است که به فراگیران کمک کند تا چگونگی یاد گرفتن را بیاموزند و همچنین فرصت های یادگیری را برای تقویت و توسعه ی انواع مهارت ها و توانایی های ذهنی به ویژه، مهارت فراشناخت در آنان بوجود آورند. فراشناخت یکی ازرویکردهای ویژه است که به عنوان آموزش و پرورش اندیشیدن شناخته شده است. به عبارتی، فراشناخت نمایه ی عقل تربیت شده یا تفکر تربیت یافته است که باید در طراحی برنامه های درسی به طور جدّی مورد عنایت قرار گیرد. مهارت فراشناختاز نظر متخصصان مختلف، دارای مؤلفه های متفاوتی می باشد که در فصل دوم به تفصیل بیان شده است.  این پژوهش در نظر دارد محتوای کتاب درسی تعلیمات اجتماعی سال چهارم و پنجم ابتدایی را بر اساس مؤلفه های فراشناخت  مورد تحلیل قرار دهد و میزان بهره گیری از هر یک از این مؤلفه ها در تألیف کتاب فوق الذکر را بررسی  کند.

۱-۳٫ اهمیت و ضرورت تحقیق

کتاب درسی در نظام آموزشی ایران از مهم ترین منابع یادگیری به حساب می آید. کتاب درسی محور فعالیت های آموزشی در تمامی مناطق کشور و برای تمامی دانش آموزان با توانایی های متفاوت می باشد. بنابراین کتاب درسی در نظام آموزشی ایران دارای اهمیت بالایی می باشد و کارایی آن برابر با مطلوب بودن نظام آموزشی و ناکارآمدی و مشکل بودن آن مساوی با عدم کارایی و ضعف نظام آموزشی است. از این رو باید محتوای کتاب های درسی هر از گاهی مورد تحلیل و بازبینی و بازنگری قرار گیرد. یکی از متداول ترین این روش ها، روش تحلیل محتوا می باشد. تحلیل محتوا، یک شیوه پژوهشی است که برای تشریح عینی، منظم و کمّی محتوای آشکار پیام های ارتباطی به کار می رود، که برای بررسی و تبیین کلمات، مفاهیم، واژه ها، مضامین، عبارات و جملات خاصی از درون یک متن مورد استفاده قرار می گیرد. تحلیل محتوا را روشی پژوهشی برای استنباط تکرار پذیر و معتبر داده ها در متون می دانند. تحلیل محتوا که به آن تحلیل گفتمان نیز گفته می شود، روشی است که بر اساس آن می توان ویژگی های زبانی یک متن گفته شده یا نوشته شده را به طور واقع بینانه، عینی و منظم شناخت و نیز درباره مسایل غیر زبانی همچون، ویژگی های فردی و اجتماعی گوینده یا نویسنده متن و نظرات و گرایش های وی استنتاج هایی نمود. منظور از متن یا محتوا، کلیه ی ساخت ها از علایم گوناگون است که از طریق آن ارتباط برقرار می شود( ضیغمی و همکاران، ۱۳۸۷).فلاولکه از بنیانگذاران مهارت فراشناخت می باشد نخستین بار در سال ۱۹۷۶ مفهوم فراشناخت را وارد متون پژوهشی کرد. فلاول (۱۹۷۹) یک تعریف کلی از فراشناخت ارائه داد. هر دانش یا فعالیت شناختی که جنبه ای از تلاش های شناختی را موضوع شناخت قرار می دهد یا آن را تنظیم می کند. از دیدگاه او فراشناخت به دو بخش دانش فراشناختی و تجربه فراشناختی تقسیم می شود. منظور از دانش فراشناختی، دانشی است که فرد درباره ذهن انسان و فعالیت های آن کسب کرده است. این دانش مانند هر دانش دیگری ممکن است به شکل زبانی یا کلامی و عملی یا روندی فرد می داند که چگونه…) باشد. روش های فراشناختی فراگیران را قادرمی سازد تا بتوانند با موقعیت های جدید و با موفقیت انطباق یابند (آزمایشگاه آموزشی مرکزی منطقه شمال، ۱۹۹۵)با توجه به ویژگی های عصر جدید و انفجار اطلاعات و توسعه روز افزون علوم، نظام آموزش و پرورش وظیفه دارد، تا نسل جدید را برای جامعه امروز آماده کند. این مهم درسطح آموزش عمومی، شامل مهارت های اولیه زندگی و جنبه های حِرفهای آن است تا افرادی که می خواهند در جامعه زندگی کنند را با اصول، قواعد، ارزش ها و هنجارهای اجتماع آشنا کند و شهروندان خوبی تحویل جامعه دهد( آقا جانی، ۱۳۸۱). این پژوهش می تواند مورد توجه مؤلفان، مسئولان و طراحان برنامه درسی دوره ی ابتدایی قرار گرفته و از نتایج حاصل برای تدوین کتاب تعلیمات اجتماعی در سال های آینده در تمامی پایه ها در مقطع ابندایی استفاده نموده تا دانش آموزان بیشتر با دانش فراشناخت آشنا شوند و آن را در همه امور روزمره زندگی به کار گیرند.این پژوهش در نظر دارد تا محتوای کتاب تعلیمات اجتماعی سال چهارم و پنجم ابتدایی را بر اساس مؤلفه های فراشناخت مورد تحلیل قرار داده و میزان به کارگیری هر مؤلفه را در محتوای کتاب فوق الذکر با فراوانی و درصد مورد بررسی قرار دهد.

۱-۴٫ اهداف پژوهش

الف) هدف کلی

تعیین میزان توجه به محتوای کتاب  تعلیمات اجتماعی سال چهارم و پنجم مقطع ابتدایی نسبت به مهارت های فراشناخت و مؤلفه های آن

ب) اهداف جزئی

۱- بررسی محتوای کتاب درسی تعلیمات اجتماعی سال چهارم دوره ابتدایی از لحاظ توجه به مهارت فراشناخت۲- بررسی محتوای کتاب درسی تعلیمات اجتماعی سال پنجم دوره ابتدایی از لحاظ توجه به مهارت فراشناخت