شعر، ماهیت و کارکرد آن از نگاه شاعران از سده های نخستین تا پایان قرن هفتم

-۱- مقدمه  

شعر به عنوان ابزار و اسبابی برای بیان احوال، افکار، عقاید و آمال انسان از دیر باز تا کنون مورد استفاده شاعران و گویندگان قرار گرفته است. این امر در ایران، که یکی از کهن­ترین کشورهای جهان و از  پیشینه فرهنگی عظیمی برخوردار بوده؛ دارای سابقه و گذشته‌ای طولانیست. بعد از رواج شعر عروضی در ایران، شعر جایگاه خود را به عنوان یک رویکرد فرهنگی و قالبی برای بیان افکار، عقاید و احساسات باز کرد و در این راستا شاعران بزرگی ظهور کردند وآثار شگرفی پدید آمد. شاعران در این برهه، از موضوعات مختلف سخن به میان آورده‌اند. در این میان، شاعران و گویندگان بزرگ درباره‌ی ماهیّت شعر و شاعری و جایگاه آن دارای عقاید و آثاری هستند که در نوع خود قابل بررسی و در خور درنگ و تأمّل می­باشد.تحّولات سیاسی و فرهنگی در هر عصر تغییراتی را از نظرکارکرد و اهمیّت شعر در پی داشته ونگاه شاعران به شعر بنا بروضع موجود، کاملاً متفاوت می­باشد. تأیید یا تکذیب شعر و همین طورکارکرد آن از نگاه شاعران مورد مطالعه در این ادوار، بستگی به نوع نگاه آنان از منظر فلسفی، دینی و سایر مسایلی دارد که شاعر در آن  محیط پرورده و به  بار آمده است. ناصر خسرو  قبادیانی علی رغم آنکه شاعر و  گوینده‌ای تواناست، ولی به لحاظ تربیت دینی، چندان کار شاعری را بر نمی­تابد. مسئله شعر و شرع تا مدّت­ها یکی از موضوعات چالش برانگیز میان شاعران در این اعصار بوده است.شعر و ادبیّات، زبان حالات گوناگون بشراست. چنانکه می­توان از ابیاتی که شخص بر زبان می­آورد به شرایط روحی او در آن لحظه پی­برد. انسان در لحظات شادی ابیاتی نشاط انگیز بر زبان می راند و این گونه خرسندی خویش را ابراز می­کند و یا برعکس، در لحظه­های اندوه و غم، ابیات حزن­انگیز و محزون می­سراید.  فقر شاعر و ناتوانی او برای سرو سامان دادن به امور معیشتی زن و فرزند، بی­توجّهی زمامداران و دولت مردان به شاعران و اهالی فرهنگ وهنر درهر دوره، بیگانگی افکار و اندیشه‌های شاعران با روح حاکم بر جامعه، عدم التذاذ ذاتی شاعر از هنر خود و تن در دادن به خواست حاکمانی که از شعر به عنوان ابزاری تبلیغاتی برای دستگاه حاکمه استفاده می­کردند، رواج شعر مدحی و بیزاری برخی از شاعران نسبت به این گونه شعرها، نگاه جزم اندیشانه به شعر و شاعری  و مقوله هنر و رقابت و چالش­های موجود میان علوم و فنون در هر زمانه از جمله مسایلی است که سرچشمه  قضاوت و داوری شاعران را نسبت به شعر و شاعری در این ادوار پدید آورده است.نگاه نکوهش‌گرانه و یا خوش بینانه به شعر و شاعری از نظرکمّی و کیفی و تفاوت در مضمون و معنی در هرعصر و زمانه بنا به مقتضیات حاکم برشئون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در ادوار مورد مطالعه متفاوت است. وجود حکومت­های بیگانه با فرهنگ و هنر سرزمین ایران، بی­کفایتی و بی­لیاقتی زمامداران و بی­توجهی به علم وادب، حکومت حاکمان ایرانی تبار و دلسوز بر پرورش  هنرمندان و ادبا، رخدادهای سیاسی و گردبادهای  برخاسته از آن، جنگ­های خارجی و داخلی، فقر اجتماعی و ضعف اقتصادی دولت‌ها از جمله عواملی هستند که بر افکار و گرایش شاعران  به مدح و یا ذّم شعر و هنر خود مؤثّر بوده است.شاعران بزرگی نیز هستند که در این دوران برای شعر و اهتمام به آن، هدفی بزرگ و بر مدار خرد و اندیشه قایلند. با آغاز قرن سوم، ایرانیان که در اثر فشار اعراب به ستوه آمده بودند، زمینه‌ی خیزش‌های ملّی را در ایران فراهم می­کردند. مبارزه­ی ادبی و فرهنگی برای رهایی به طبع این تحولات به طور پرشوری آغاز شد. اوج این مبارزه  با خلق شاهنامه، شتاب بیشتری به خود گرفت. فردوسی با بازآفرینی تاریخ پرافتخار ایران و به کمک اساطیر آن، جان تازه‌ای در رگ فرزندان میهن دمید. زبان و تاریخ مردم ایران که می­رفت تا به فراموشی و خاموشی بنشیند، در اثر این کوشش­ها، از خواب مرگ برخاست. فردوسی هدف خود را از آفرینش شاهنامه که در واقع نوع نگرش او به شعر و شاعری و زمینه­ی کارکرد آن می­باشد، زنده کردن تاریخ  و فرهنگ و غرور از دست رفته‌ی مردم ایران، بازسازی زبان و ادبیّات و هم چنین جاودانه کردن نام خود برمی­شمارد:نمیرم از این پس که من زنده‌ام                   که تخـــــم سخن را پراکنده‌اماین بررسی با نگاهی دقیق به شعر و آثار شاعران ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم، نظرگاه این شاعران را درباره شعر و شاعری و زمینه‌های کارکرد آن  با ارائه‌ی  شواهد و مداخل، بر اساس دسته بندی موضوعات برمی­سنجد .در فصل نخست، کلیّات پژوهش که مبتنی بر معّرفی ساختار تحقیق است، ارائه می­گردد. در فصل دوم، نگارنده نگاهی دارد به جوهره، ماهیت و زمینه‌های کارکرد شعر، در این بخش ضمن ارائه دیدگاهای متفاوت اصحاب نظر، رویکرد نظریه­های آنان بررسی می­شود. در فصل سوم، تاریخ شعر ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم که در بر گیرنده  هدف این پژوهش است مورد بررسی قرار می­گیرد. نگارنده ضمن نگاهی به رخدادهای سیاسی و اجتماعی در این ادوار به بررسی تحوّلات ادبی و تاریخ شعر، می پردازد. فصل چهارم، که به بحث و بررسی  شعراز دیدگاه قرآن مجید و آیات و روایات می­پردازد. نگارنده ضمن بررسی آیات و روایات نظریات موافق و مخالف را در این زمینه برمی­سنجد. در فصل پنجم که بدنه اصلی این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ نگارنده با ارائه شواهد و مداخل به بحث و بررسی نظریات شاعران پارسی زبان در ادوار مورد مطاله می­پردازد و در دو  بخش  زمینه­های نکوهش و ستایش شعررا از نظر این شاعران، با طبقه­بندی موضوعی هدف قرارداده است. در فصل ششم، نتیجه­گیری و یافته‌های تحقیق  ارائه می­گردد