مونوگرافی شهر زرین‎شهر

«جغرافیای تاریخی»

ریز این کهنه ده بزرگ، افتاده در کرانه زاینده رود در منتهی‌الیه باختر دهستان اشیان آن‌جا که آید غمش و اشیان به هم می‌رسند آرام گرفته، در شمال آن دشت طبس افتاده که امروز جایگاه کارخانه ذوب‌آهن است و این ریز در همان حال روستایی خود ام‌القری دهستان‌های آیدغمش و اشیان به حساب می‌آمده نامورانی بدان منسوب بودند و خود دارای مساجد و حمام‌ها و آثار عمرانی بسیار بوده است.این ده از ادوار دور یکی از آبادترین، زیباترین و حاصلخیزترین مناطق کرانه‌ی زاینده رود در ناحیه اصفهان بوده که در امتداد رود خروشان زاینده‌رود با بیشه‌زارهای پر سایه و پیچیده در حریر سبز شالیزارهای وسیع و باغها و کوچه باغ‌های خاطره‌انگیز همواره گردشگاهی بکر و قابل دسترس که با پیمودن چند ده کیلومتر می‌شد در ساحل رویاگون زاینده‌رودش آرام گرفت و در کوچه باغ‌هایش با عطر شکوفه‌ها و شرشر آب و چهچهه پرندگان رویاها را تجسم بخشید و در سایه سار درختان انبوهش آسود. بی‌گمان اوصافی که در وصف این کهنه ده بیان گردید آن را از دیرباز تا کنون در مرکز توجه انسان جستجوگر جهت سکونت و اشتغال قرار داده است. تا جایی که آثار و شواهد گوناگونی از این موضوع در جای جای آن مشهود می‌باشد.

«وجه تسمیه»

از شواهد و منابع تاریخی چنین بر می‌آید که ایرانیان باستان هر نامی را به سبب خاصی بر مکان‌ها می‌نهادند و به عبارت دیگر هیچ یک از نام‌های ایرانی بدون مسمی و دلیل نام‌گذاری بر مکانی نهاده نشده است. لذا مجموعه اسامی امکن و جاهای این سرزمین به عنوان منبع و مأخذ و مرجع گران‌بهای تحقیقات تاریخی به شمار می‌رود. دو وجه تسمیه ریز (زرین شهر) اقوال گوناگونی در جریان است که به جز ۳ مورد به علت عدم وجود شواهد کافی، هیچ‌کدام از مقبولیت کافی برخوردار نمی‌باشد. لذا با توجه به کثرت مقبولیت و منطقی بودن آن به سه مورد زیر می‌توان اشاره کرد.۱)ریز نامی است کهن که واژه اوستایی و پهلوی (ریژ) مشق شده است. این واژه به سرزمین کنار رودخانه یا دریاچه گفته می‌شود و در زمان‌های بعدی خود به خود به معنای آب رود و دریاچه به کار رفته است که نام شهرهایی همچون تبریز، مهریز و نی‌ریز و … این واژه را در معنا به یادگار نگه داشته‌اند و در نهایت فعل (ریزاندن، ریختن)که در مورد آب به کار می‌رود نیز از همان واژه مشق شده است.۲) استاد گران‌قدر دکتر محمد مهریار در کتاب فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی‌های کهن ایران چنین می‌نویسد. «از واژه ریز در می‌یابیم که ریز می‌تواند از ریشه ریختن آمده باشد و هم می‌تواند از ریشه کهن‌تر «ریس» به معنای دشت و میدان آمده باشد. در اغلب نزدیک‌تر به تمام واژه‌هایی که جزء ریز و ریزه مشق ریختن می‌رود، ولی وقتی که ریز تنها به کار می‌رود بی‌شبهه از ریشه ریختن نمی‌آید. توضیح این که در زبان فارسی «ریس» که در تداوم عامه ریز می‌شود به معنای میدان است. اسپریس یعنی میدان اسب‌دوانی … به هر صورت آشکار است که ریز که بر این ده بزرگ از روزگاران کهن اطلاق شده به معنای جا و محل معتبر است. هرچند نه در ابتدا و نه در انتهای آن واژه‌ای نیست تا بیشتر آن را توضیح دهیم.»۳) به عقیده برخی از اساتید زبان و ادبیات فارسی کلمه و نام ریز با واژه‌های (رگا، ری، آریا و ایران) هم‌خانواده است و به معنای سرزمین پاک، نجیب و مقدس به کار می‌رود. وجه تسمیه‌های اول و دوم با در نظر گرفتن باور عمومی مردم به ویژه معمرین مبنی بر مشتق بودن کلمه ریز از واژه‌های کهن‌تر مانند (ریژ و ریس) از احتمال برابری برخوردار می‌باشد و وجه تسمیه سوم نیز دور از ذهن نمی‌باشد و هر سه وجه تسمیه در مجموع دلالت بر قدمت حیات اجتماعی روستا از ادوار بسیار تا کنون دارند.در مستندات تاریخی لنجان می‌خوانیم: «فعالیت اسماعیلیان در اصفهان به رهبری عبدالملک عطاش، پیرو مرشد حسن صباح آغاز می‌شود و سپس احمدبن عبدالملک عطاش از شخصیت‌های نامدار اسماعیلی در اصفهان به دعوت پرداخت و در عهد محمدبن ملکشاه قلعه عظیم وسوق الجیشی مشرف به اصفهان معروف به شاهدژ را تصرف کرد و ذخایر بسیار به قله برد و مدت هفت سال از آنجا بر اسماعیلیان نواحی مرکزی ایران فرمان راند. نخستین دژ که به تصرف احمدبن عبدالملک عطاش درآمد دژخان لنجان یا خلنجان یا خولنجان بود که در ۵ الی ۷ فرسنگی اصفهان قرار داشت.» با در نظر گرفتن حضور اسماعیلیان در منطقه و حکمرانی هفت ساله آنان می‌توان گفت این بنا در قرن پنجم هجری همزمان با حضور پیروان حسن صباح با توجه به موقعیت ممتاز آن به عنوان مرکز تبلیغی یا بنایی مرتبط با فعالیتهای پیروان حسن صباح تغییر کاربری داده و از این زمان نام صباحی گرفته است. و با توجه به قداست آن در ادوار بعدی به عنوان عبادتگاه و هم به عنوان محلی جهت ادای نذر مورد استفاده قرار گرفته است.

«موقعیت»

زرین شهر یکی از شهرهای استان اصفهان و مرکز شهرستان لنجان است که در ۳۵ کیلومتری جنوب غربی اصفهان در مسیر اصفهان به شهرکرد واقع شده است. این شهر دارای مختصات جغرافیایی ۵۱ درجه و ۲۲ دقیقه و ۲۱/۲۸ ثانیه طول شرقی از نصف‌النهار مبدأ و ۲۲ درجه و ۲۳ دقیقه و ۵۹/۵ ثانیه شمالی از خط استوا و در ارتفاع حدود ۱۷۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. زرین شهر با وسعتی حدود ۱۵ کیلومتر مربع از جهت شمال به اراضی بیابانی و کوهپایه‌ای و برشی از رشته کوه دالانکوه و نهایتاً فولادشهر، از سمت غرب به دشت طبس و ذوب آهن و شهر چمگردان، از طرف جنوب به زاینده‌رود و شهر سده و ورنامخواست و از سمت مشرق به کوه گهواره و روستای بداغ آباد منتهی می‌شود. این شهر در بستری از زمین‌های بیابانی در حاشیه زاینده‌رود قرار دارد که با شیب نامنظمی از سمت شمال به جنوب و از مغرب به مشرق گسترش یافته است.

«آب و هوا»

آب و هوای زرین شهر متأثر از موقعیت جغرافیایی آن که در پیش کوههای زاگرس قرار دارد تحت تأثر ۳ عامل هوای پرفشار و مرطوب کوهستانی و هوای کم فشار و گرم و خشک نواحی شرقی خود و همچنین مجاورت زاینده‌رود است و به طور کلی دارای آب و هوای نیمه بیابانی با تمایز چهار فصل با زمستان‌های نسبتاً سرد و تابستان‌های گرم است. میانگین درجه حرارت آن در یک دوره ۱۰ ساله حدود ۴/۱۵ درجه سانتی‌گراد و گرم‌ترین ماه‌های سال تیر و مرداد و سردترین آن دی‌ماه و میانگین حداکثر دمای منطقه ۲۱ درجه سانتی‌گراد و حداقل ۴ درجه سانتی‌گراد است. میزان بارش با توجه به محدوده شهر در همه جای آن تقریباً یکسان بوده و از حدود آبان ماه با میانگین تقریبی ۷ میلی‌متر با بی‌نظمی شروع می‌شود که بارش برف از اوایل آذر تا اواخر بهمن و باران در بقیه ماه‌ها تداوم دارد و میانگین بارش در طول سال حدود ۱۴۰ میلی‌متر است.

ساختار جمعیتی

شهر زرین شهر در سال ۱۳۳۵ دارای ۱۰۲۵۱ نفر جمعیت بوده این میزان در سال ۱۳۴۵، ۱۳۱۸۸ نفر و در سال ۱۳۵۵ به ۲۶۸۷۰ نفر و در سال ۱۳۶۵ به ۴۲۳۵۶ و در سال ۱۳۷۵ به ۵۰۸۳۷ نفر رسیده است.