مقدمه
حرمت ربا بوسیله کتاب خدا و سنت یعنى کلمات معصومین (علیهم السلام ) و اجماع مسلمین ثابت شده است، بلکه بعید نیست که از ضروریات دین باشد، و در کتاب عزیز و اخبار بسیارى برحرمت آن به شدّت تأکید شده است . تا جایى که از امام صادق علیه السلام خبر صحیح وارد شده که فرمودند: «گناه یک درهم ربا ، از گناه هفتاد بار زنا با محارم مثل مادر و خواهر و… بزرگتر است » . ربا و رباخوارى در دین مبین اسلام از جمله گناهان کبیره است که هیچ گناهى بدتر و هلاککنندهتر از آن نیست، و مسلمین به شدت از آن نهى شده اند و مجازات هاى سنگینى نیز براى این کار در نظر گرفته شده است . شاید یکى از علل این مسأله ، ضربات شدیدى است که ربا بر پیکره اقتصادى جامعه وارد مى کند و از آنجا که طبق نص صریح قرآن کریم مسلمانان نباید تحت سیطره هیچ قوم و ملتى قرار گیرند ، اسلام با نهى عمل زشت ربا ، قصد شکوفایى اقتصادى مسلمین را دارد.اما با این حال به علت مشکلات شدید اقتصادى و معیشتى مردم و سود بالایى که ربا براى رباخواران دارد ، نزول خوارى همچنان در سطح اجتماع در ابعاد مختلف وجود دارد.پس بر هر یک از اهل دین و ایمان لازم و واجب است که در معاملات خود بطور کامل احتیاط نمایند ، تا اینکه مبادا- نعوذ باللّه- مرتکب این صفت خبیثه که باعث هلاکت دنیا و آخرت است ، بشوند . و به تجربه ، اثبات شده که هر رباخوارى سرانجام به فقر مبتلا مىشود شکّى نیست که پرهیز از ربا متوقف بر دانستن مسائل رباست ، پس برای ارباب معامله لازم و ضروری است که مسائل تجارت را کسب نمایند . خصوصاً مسائل ربا را چنان که حقّ مطلب است ، یاد بگیرند ، تا ازآن مصون بمانند در این تحقیق تلاش شده که ربا و مسائل آن از دیدگاه دو فقیه بزرگ شیعه سیّد محمّد جواد حسینی عاملی در کتاب مفتاح الکرامه فی شرح قواعدالعلامه و محمّدحسن نجفی در کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار گرفته ، سپس آراء این دو فقیه بزرگوار با هم تطبیق داده شده است . تحقیق در پنج فصل تدوین شده است . در فصل اول کلیات تحقیق، فصل دوم ربای معاملی، فصل سوم ربای قرضی، و فصل چهارم حیله های ربا و فصل پنجم استثنائات ربا پرداخته شده است .از بررسی و تطبیق آراء صاحب مفتاح الکرامه و صاحب جواهر الکلام ، این نتیجه بدست آمد که این دو فقیه بزرگوار ، در اکثر مسائل ربا با هم وحدت نظر دارند ؛ امّا در بحث بیع اشیاء معدود و حیله های ربا و استثنائات ربا ، در برخی موارد جزیی با هم اختلاف نظر دارند .
فصـل اول : کلیــــات تحـقیــق ومــفـاهیــــــم
۱–۱. بیان مسأله
حرمت ربا از مسائل مهمّ در فقه اسلام است و بازتاب گستردهاى در آیات و روایات دارد . بسیارى ازفقهاى بزرگ هنگامى که وارد این مبحث شدهاند ، تنها به بیان دلایل سهگانه ( قرآن و حدیث و اجماع ) بسنده کردهاند . در حالى که بدون شک ، تحریم ربا با دلیل عقل نیز قابل اثبات است ، بنابراین ادلۀ اربعه (قرآن ، سنّت ، اجماع و دلیل عقل) بر تحریم رباخوارى و اهمیّت این گناه بزرگ گواهى مىدهد و حدّ اقل هفت آیۀ قرآن به وضوح تحریم ربا را ثابت مىکند. ربا در اصطلاح شرع ، معاملهی دو همجنس همراه با زیادی در یکی از آن دو است ، که در زمان شارع و یا در عرف، با کیل و وزن تقدیر میشوند . خواه این زیادی حقیقی باشد یا زیادی حکمی . یا وام گرفتن یکی از آنها همراه با زیادی است . هر چند با کیل و وزن اندازهگیری نشوند ، در صورتی که زیادی دهنده حربی نباشد . و همچنین طرفین ، پدر و فرزندش یا زوج و زوجه اش نباشد . ربا بر دو قسم است : ۱- ربای معاملی( معاوضی ) : ضابطه ی آن همجنس بودن است و اینکه هر دو مکیل یا موزون باشند . برای تحقق ربای معاملی ، دو شرط لازم است : الف- همجنس بودن معوضین یعنی ثمن و مثمن باید از یک جنس باشند . ب- هردو عوض باید مکیل یا موزون باشند ، به عبارتی هر دو باید با پیمانه یا وزن کردن اندازه گیری شوند . ۲- ربای قرضی : ضابطه اش این است که بر قرض گیرنده زیادی عینی یا وصفی شرط شده باشد ، خواه ، کیلی یا وزنی باشد یا نه . پس ربای قرضی اعم از موضوع ربای معاملی است و آن خود همچنین دو قسم است : الف- ربا به اعتبار زیادی عینی که همان ربای مفضل است . مانند یک درهم به دو درهم . ب- ربا به اعتبار زیادی حکمی : مانند دادن درهم نقد به درهم مهلت دار و آن ربای نسیه است . برای فرار از ربا راه ها و حیله های مختلفی مطرح گردیده که فقهاء با هم اختلاف نظر دارند که برخی مانند امام خمینی این حیله ها را قبول ندارند و برخی دیگر تعدادی از این حیله ها را جایز و مابقی را ممنوع می دانند .چند دسته از افراد ، از ربا استثناء شده اند یعنی با وجود شرایط تحقق ربا ، اما بین آنها ربا اثبات نمی شود . که عبارتند از : الف- بین پدر و فرزند ب- بین زن و شوهر ج- بین مسلمان و کافر (در صورتی که مسلمان زیادی بگیرد د- بین مولی و عبد .
۱–۲. اهمیت و ضرورت تحقیق
با عنایت به این که مناسبات اقتصادی و داد و ستدهای مردم براساس احکام و قوانین شرع مقدس اسلام است و با التفات به ارتباط موضوع پایان نامه با حوزهای مختلف اقتصادی ، و این که تاکنون کاری در زمینه تطبیق آراء صاحب جواهر الکلام و صاحب مفتاح الکرامه صورت نگرفته است ، لذا تحقیق در این زمینه لازم ضروری به نظر می رسد .
۱–۳. پیشینه تاریخی موضوع تحقیق
با توجه به مطالعات و بررسی های انجام شده می توان دریافت که در زمینه تطبیق آراء این دو فقیه در باره ی ربا تحقیقی صورت نگرفته است اما در باره موضوع ربا کتب ، تألیفات و مقالات فراوانی در زمینه موضوع ربا نوشته شده است ، لذا در ذیل به ذکر چند بسنده می شود :۱- « الرَبا فقهیاً و اقتصادیاً ، تألیف محمدتقی جواهری » : در این کتاب به بحث و بررسی مسأله ربا از دیدگاه فقهی و اقتصادی پرداخته شده ، و مؤلف معتقد است که ربای قرضی عبارت است از این که کسی مالی از دیگری بگیرد و مقدار معینی اضافه بدهد . که این نوع ربا درعصرجاهلیت مرسوم بود . و اگر طرف در پرداخت تأخیر می کرد ، مقدار دیگری برآن افزوده می شد .۲- «کتاب پیشینه تاریخی ربا در قرآن و سنت ، انواع ربا و فرار از ربا توسط بخش فرهنگى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم » : به بررسی تاریخچه ربا از منظر قرآن کریم و سنت و انواع ربا و راه ها وحیله های فرار از ربا پرداخته اند .۳- « مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه » مؤلفاین کتاب علامه سید محمد جواد بن محمد حسینى شقرائى عاملى نجفى( م ۱۲۲۶ ق)می باشد. دراین کتاب تمام اقوال و نظریات فقهاى عظام ، اجماع اصحاب و حتى موارد مشهورترین آنان با دقتى کمنظیر و روشى بدیع گردآورى شده است با توجه به این که کتاب در اواخر عمر مؤلف تألیف شده است و بنابراین چکیده و خلاصه افکار علمى بلند و فقهى این فقیه بزرگوار بوده و همینطور حلقه واسطه افکار بلند اساتید بزرگوارش همچون سید محمد مهدى طباطبایى مشهور به بحر العلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء و شاگردانى هم چون شیخ محمد حسن نجفى، صاحب جواهر الکلام و شیخ حسن بن جعفر کاشف الغطاء مىباشد. این کتاب در ۲۳جلد نگارش یافته است . ایشان در جلد۱۴ (چاپ جدید) فصل سوم مسأله ربا را تشریح کرده اند . و در باره ربا می گوید : کلمات و عبارات فقهاء نشان می دهد که ربا از لحاظ لغوی به معنای زیادی است . اما درمورد معنای شرعی و دینی آن اختلاف شده است . علت آن هم ثابت شدن حقیقت شرعی یا حقیقت متشرعه است . ۴- « کنز العرفان فی فقه القرآن اثر مقداد بن عبدا… حلی » : ایشان درصفحه۵۱۷ به بیان و تشریح موضوع ربا می پردازند و اظهار می دارند : « بنا بر اجماع علماء ربا در شش چیز که رسول اکرم (ص) بر آنها تصریح کرده است ، وجود دارد و آنها عبارتند از : طلا ، نقره ، گندم ، جو، خرما و نمک . فقهاى اهل سنّت در آن عواملى که مؤثّر در دیگر موارد ششگانه مىباشد ، اختلاف نمودهاند » ۵- کتابی تحت عنوان « یک دوره فقه کامل فارسى توسط علامه محمد تقى مجلسی » نوشته شده ، ایشان گفته است که میان پدر و فرزند ، و میان مولی و عبد ، و میان زوج و زوجه و میان مسلمان و کافر حربی اگر مسلمان زیادی را بگیرد ، ربا نیست . و قول اقرب آنست که ربا ثابت است میان مسلمان و ذمى . ۶- پایان نامه ای با عنوان « نقد و تحلیل حیل ربا بر پایه آراء فقهای امامیه »توسط رضا عباس پور، نگارش یافته که در بخش نتیجه گیری چنین می گوید : حیله به کار بستن راه هایی است که اگر چه ظواهر قانون درآن رعایت شده است ، ولی چه بسا با روح آن مخالف است . در نتیجه حیله های شرعی ربا آن است که شخص برای فرار از حرمت ربا بکوشد ، تا از طریق بعضی از عقود و معاملات ، که ظاهری شرعی دارند . به هدف اصلی خود که دریافت سود است برسد . به دلیل وجود روایات دال بر حرمت ربا ، اصل بر عدم جواز حیله های شرعی ربا است . ۷- کتاب « بررسی طرق فرار از ربا ، اثر آیت ا… ناصر مکارم شیرازی » است که در صفحه۱۴ به بحث و بررسی حیله های فرار از ربا از منظر ادله اربعه و آراء فقهای اسلام و دلیل ناسازگاری روایات فرار از ربا بافلسفه حرمت ربا پرداخته شده است . ومعتقد است که : «حیله عبارت است ازحفظ ظاهر قوانین شرع ، اگرچه روح قانون موجود نباشد». ۸- کتاب « ربا و بانکدار ی اسلامی تألیف آیت ا… مکارم شیرازی » به توضیح و تبیین ادله حرمت ربا وفلسفه تحریم آن و همچنین اقسام پرداخته است . در خصوص تحریم ربا می فرمایند : « تحریم ربا ازمسائل مهمّ اسلامى است و بازتاب گستردهاى در آیات و روایات دارد . بسیارى از فقهاى بزرگ هنگامى که وارد این مبحث شدهاند . تنها به دلایل سهگانه بسنده کرده اند در حالى که تحریم ربا را بدون شک ، مىتوان با دلیل عقل اثبات کرد » . ۹- کتاب « انیس التّجار اثر ملا محمد مهدی نراقی » است که در فصل دهم کتاب طی سی مسأله به تعریف ربا و شرایط تحقق آن و این که در معامله چه اجناس و کالاهایی ربا وجود دارد ، اقدام کرده است و گفتهاست : « بر هر یک از اهل دین و ایمان لازم و واجب است که در معاملات خود احتیاط تمام به عمل بیاورند تا اینکه مبادا مرتکب این صفت خبیثه که باعث هلاکت در دنیا و آخرت است ، بشوند » .۱۰-کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام تألیف شیخ الفقهاء و امام المحققین، محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبد الرحیم نجفى می باشد از مشهورترین و با ارزشترین آثار فقهى قرن سیزدهم مىباشد . این کتاب از نظر وسعت تتبع و جمعآورى و احاطه به اقوال و دلایل نظریات فقهى علما بر تمام کتابهاى فقهى برترى دارد . همچنین از نظر توجه و روى آوردن اهل علم و بزرگان از فقهاى شیعه کمتر کتابى مانند جواهر الکلام توفیق داشته است . علت این توفیق بىنظیر وسعت تتبع و احاطه بر اقوال فقهاى عظام و مناقشات آنان با دقتى کمنظیر و تحقیقى بىهمتا بوده است ایشان در جلد ۲۳ مسأله ربا را مورد بررسی قرار داده ، و در باره حرمت ربا چنین می گوید : ربا هم در کتاب و هم در سنت پیامبر (ص) و نیز اجماع مؤمنین (شیعه) و بلکه اجماع مسلمین حرام است ، بلکه بعید نیست که این قضیه از ضروریات دین باشد . و کسی که آن را حلال بشمارد در زمره کفار به شمارآید.
محصول های مرتبط
تحلیل قیاسی مفهوم سفر در سیرالعباد إلی المعاد سنایی و هشت کتاب سهراب سپهری
سفر از مفاهیم پرکاربرد در ادبیات است. این مفهوم در طول دورههای مختلف ادب فارسی و حتی جهان جلوههای متفاوتی…
تحلیل عنصر شخصیت در رمان یاران حلقه
یاران حلقه، شاهکار پروفسور تالکین، قلمرویی زیباست که قوانین و ضوابط حاکم بر آن تحت اراده و قدرت الهی است.…
تحلیل و بررسی انواع شخصیت و شیوه های شخصیّت پردازی در مجموعه ی داستانی چراغ آخر
داستان کوتاه، یکی از انواع ادبیّات داستانی منثور است و شخصیّت و شخصیّت پردازی از مؤلفه های اثرگذار و مهم…
تحلیل و تطبیق دویست مثل عربی با مثلها و حکمتهای رایج در ز بان فارسی
موضوع این تحقیق مقایسه ضرب المثل های عربی و فارسی و کشف نقاط مشترک آنها می باشد .همچنین به پیشینه…
جلوه های ادب تعلیمی در شعر سنائی غزنوی
در این پایان نامه به تشخیص قصیده های تعلیمی سنائی پرداخته شده است و خطّ سیر فکری و اندیشه حکیم…
دیالکتیک عشق در مثنوی
واژه ی «دیالکتیک »به معنای فن و شیوه ی مباحثه و مجادله است ، اما اصطلاح دیالکتیک در مکاتب فلسفی،…
قوانین ثبت دیدگاه