دیپلماسی شهروندی و سیاست خارجی در عصر اطلاعات

مقدمه

در معنای کلی، دیپلماسی شهروندی به مفهومی اطلاق می­شود که در آن شهروندان معمولی به عنوان نمایندگان غیررسمی کشور خودشان در زمینه روابط خارجی، ایفای نقش می­کنند. در دیپلماسی شهروندی، شهروندان از حق برقراری ارتباط با شهروندان جوامع دیگر برخوردار هستند تا بتوانند به دیدگاه­های مشترک برسند و یا تاثیرات نامطلوب ناشی از سیاست­های خارجی نادرست برخی دولت­ها را از بین ببرند. بر همین اساس، دیپلماسی شهروندی، گاهی هماهنگ با دیپلماسی رسمی دولت­ها و مکمل آن به شمار می­رود و گاهی نیز در تقابل با آن قرار می­گیرد.در دیپلماسی شهروندی، تلاش شهروندان برای ایجاد حسن تفاهم و درک متقابل و همچنین داشتن آگاهی­های سیاسی، نقش اساسی در پیش­برد اهداف دیپلماسی شهروندی ایفا می­کند. اما در این خصوص، شهروندان زمانی می­توانند موثر واقع شوند که شناخت کامل و دقیقی نسبت به روش­های برقراری ارتباط موثر با دیگران و همچنین نسبت به کشور خودشان و دنیای پیرامونشان داشته باشند.از سویی با توجه به رشد تکنولوژی­های ارتباطی و ظهور رسانه­های نوین، امروزه بخش اعظمی از فعالیت­های مربوط به دیپلماسی شهروندی با استفاده از این رسانه­ها به انجام می­رسد. رسانه­های نوین پتانسیل­های فروانی را برای برقراری انواع ارتباط میان شهروندان کشورهای مختلف دارا هستند که این مسئله، اجرا و پیش­برد دیپلماسی شهروندی را در اقصی نقاط دنیا امکان­پذیر می­سازد.تعیین دقیق آثار و پیامدهای فعالیت شهروندان در چهارچوب دیپلماسی شهروندی بر سیاست خارجی به طور کامل امکان­پذیر نیست. موسسه آموزش بین­المللیا بررسی فعالیت­های شهروندان در قالب برنامه­های مختلف دیپلماسی شهروندی، به این نتیجه دست یافته است که تاکنون ارزیابی­های انجام شده در این خصوص، محدود به ارائه آمار شرکت­کنندگان در این فعالیت­ها و میزان رضایت­مندی آنان از مشارکت پروژه­های دیپلماسی شهروندی است و برای تعیین آثار و پیامدهای فعالیت­های مربوط به دیپلماسی شهروندی، به انجام تحقیقات طولی در زمانهای مختلف نیاز است.برای تبیین موضوع مورد پژوهش با توجه به گستردگی ابعاد آن، از نظریات هابرماس (حوزه عمومی)، کستلز (جامعه شبکه­ای) و قدرت شهروندی استفاده می­گردد. فعالیت شهروندان در فضای مجازی، به ویژه با توجه به شرایط لازم برای تحقق کنش ارتباطی، در این چهارچوب جای می­گیرد. آنچه که در بحث کنش ارتباطی و همچنین حوزه­های عمومی مجازی توسط هابرماس و سایر محققان این حوزه مطرح گردیده، فعالیت­های شهروندان در چهارچوب دیپلماسی شهروندی و نوع ارتباط آنان با شهروندان سایر کشورها را تبیین می­نماید.از سویی بر اساس نظریات کستلز، قدرت در جامعه شبکه­ای، در بخش­های مختلفی توزیع شده است. از آنجا که شهروندان برای انجام فعالیت­های خود در چهارچوب دیپلماسی شهروندی از شبکه­ها استفاده می­نمایند، قطعا می­توانند در بخشی از قدرت ناشی از شبکه­ها سهیم باشند. این قدرت به آنان اجازه می­دهد تاثیرگذاری بیشتری بر سیاست به ویژه سیاست خارجی داشته باشند.اهداف اصلی این پژوهش، بررسی مفهوم و ابعاد دیپلماسی شهروندی ابزارهای مورد استفاده در آن، نقش و کاربرد آن در سیاست خارجی و همچنین بررسی میزان فعالیت شهروندان تهرانی در چهارچوب دیپلماسی شهروندی است. محقق درصدد است تاثیر متغیرهای جنس، سن و تحصیلات را نیز بر متغیر وابسته فوق بررسی نماید.همچنین در این پژوهش، محقق قصد دارد برای دستیابی به اهداف مورد نظر و تکمیل داده­های مورد نیاز، از هر دو روش تحقیق کمی و کیفی استفاده نماید. در بخش کمی، از تکنیک پرسشنامه و در بخش کیفی از تکنیک مصاحبه استفاده خواهد شد. مصاحبه­ها با تعدادی از کارشناسان و صاحب­نظران برجسته سه حوزه علوم ارتباطات، روابط بین­الملل و علوم سیاسی انجام خواهد شد. برای اطمینان از پاسخگویی درست به سؤالات، در این پژوهش، جامعه آماری، دانشجویان دانشگاهها و مجتمع­های آموزشی شهر تهران، در نظر گرفته شده است. در این پژوهش از نمونه­گیری ترکیبی با استفاده از دو نوع نمونه­گیری ساده و هدفمند، استفاده شده تا به نمونه معرف جامعه آماری دسترسی حاصل شود.

فصل اول کلیات پژوهش

۱ – ۱  طرح موضوع و تعریف آن 

در دنیای به هم پیوسته امروز، اقتصاد، سیاست و امنیت، بیش از گذشته میان ملتها درهم تنیده شده است. انگیزه برقراری ارتباط با مردم آنسوی مرزها، به طور فزاینده­ای در درون شهروندان قرار دارد که از طریق کانالهای ارتباطی دیجیتال و زنده با دنیا در ارتباط هستند. دیپلماسی شهروندی مفهومی است که دربرگیرنده دو بخش است: بخش شهروندی، که غیررسمی و مستقل از دولت است و در تلاشی فردی در جهت منافعش فعالیت می­کند و بخش دیپلماسی، که چهارچوبی برای همکاری میان کشورها را شامل می­شود.عبارت دیپلماسی شهروندی برای اولین بار توسط «دیوید هافمن» به کار رفت. (برگرفته از سایت ویکی پدیا، ۲۰۱۲) اما مفهوم دیپلماسی شهروندی را باید در ایده برنامه­ای به نام «مشارکت مردم با مردم» و در سالها قبل جستجو نمود. در ۱۱ سپتامبر ۱۹۵۶، به درخواست ژنرال «دوایت آیزنهاور» کنفرانسی با نام «مشارکت مردم با مردم»در واشنگتن برگزار شد. در این کنفرانس از افرادی که به شکل­های مختلف در جامعه آمریکا دارای نقش برجسته­ای بودند، دعوت به عمل آمد. همزمان با برگزاری کنفرانس، سخنرانی­ها، جلسات و کارگاههای مختلف نیز برای سازماندهی برنامه «مشارکت مردم با مردم» به اجرا درآمد. آیزنهاور بر این عقیده بود که ارتباط میان مردم آمریکا با مردم کشورهای دیگر، تصویر ایالات متحده را در خارج از کشور بهبود می­بخشد و هنگامی که روابط بین­المللی پرتنش و تیره و تار باشد، زمینه را برای برقراری صلح فراهم می­کند. این سخنرانی، پایه و مبنایی را برای برنامه «مشارکت مردم با مردم» پایه­ریزی کرد و به مردم آمریکا نشان داد که چگونه می­توانند در سیاست خارجی ایالات متحده سهیم باشند.به این ترتیب مفهومی به نام دیپلماسی شهروندی و شهروند دیپلمات وارد عرصه روابط بین­­الملل شد. در دائره­المعارف ویکی­پدیا نیز در تعریف مفهوم دیپلماسی شهروندی آمده ­است: دیپلماسی شهروندی (دیپلماسی مردم)، مفهومی سیاسی از شهروندانی معمولی است که به عنوان نماینده یک کشور، چه به صورت ارادی و چه به صورت غیرارادی، ایفای نقش می­کنند. دیپلماسی شهروندی زمانی به اجرا درمی­آید که کانالهای رسمی قابل اعتماد و یا مطلوب شناخته نشوند؛ به طور مثال، هنگامی که دو کشور، دولتهای یکدیگر را به رسمیت نمی­شناسند، دیپلماسی شهروندی می­تواند ابزار مطلوبی برای سیاستمدار باشد. (دیپلماسی شهروندی، روشی است که در آن افراد به عنوان نماینده غیررسمی کشور خودشان ایفای نقش می­کنند. اغلب، خاطره ماندگار دیدارهای چهره به چهره میان­فردی با مردمی از کشورهای دیگر، باعث افزایش درک دوجانبه می­گردد و مردمی که سوابق متفاوتی دارند، می­توانند ارزش­ها و منافع مشترکی پیدا کنند و حتی احساسات منفی نسبت به یکدیگر را نیز کاهش ­دهند. دیپلماسی شهروندی می­تواند کاملا مستقل از فعالیت­های دیپلماسی رسمی باشد. از آنجا که هسته نظریه دیپلماسی عمومی «ارتباطی هدایت­شده با افراد خارجی به منظور تاثیر گذاشتن بر افکار آنان و سرانجام، تاثیر گذاشتن بر دولت­های آنهاست»، در همین چهارچوب، دیپلماسی شهروندی، فعالیت­هایی در زمینه­های تبادل اطلاعات، آموزش و فرهنگ با هدف آشنایی بیشتر ملت­ها به ویژه، ملت­های درگیر اختلاف و به منظور حسن­تفاهم و دستیابی به دیدگاه ها و ارزش­های مشترک میان آنان است تا به این وسیله، بتوان علاوه بر ایجاد تصویری مطلوب از کشور متبوع خود در افکار عمومی، در نهایت بتوان بر جهت­ گیری­های سیاسی سایر کشورها نسبت به یکدیگر تاثیرگذار باشد.شهروندان دیپلمات، کسانی هستند که خود را برای برقراری ارتباط دوجانبه با شهروندان سایر کشورها به منظور ایجاد حسن تفاهم و دستیابی به دیدگاه ­ها و ارزش­های مشترک، مسئول می­دانند. آنها با استفاده از رسانه ­های نوین و یا سایر امکانات و وسایل، به ارائه تصویری مطلوب و مساعد از کشورشان می­پردازند؛ در عین حال که به هویت ملی، ارزش­ها، دیدگاهها، فرهنگ و تاریخ کشورهای دیگر نیز احترام می­گذارند.شهروندان دیپلمات می­توانند با استفاده از اینترنت و امکانات و ابزارهایی چون: شبکه­های اجتماعی، تالارهای گفتگو، سایتها و وبلاگهای شخصی، تلفن همراه و دوربین­های دیجیتال، اطلاعات خود را با شهروندان کشورهای دیگر به اشتراک بگذارند. گاهی اطلاعات ارائه شده علاوه بر اخبار مربوط به حوادث و رویدادها، موضوعات مختلفی از جمله تاریخ، فرهنگ، زبان، هویت، آداب و رسوم، ارزش­ها، نگرش­ها و اشتراکات مذهبی و قومی را نیز دربرمی­گیرد. آنان از طریق روابط غیررسمی دیپلماتیک و خارج از قوانین و مقررات تعریف شده دولتی، به ایجاد رابطه با مردم کشورهای دیگر می­پردازند. شهروندان دیپلمات با انتخاب دیالوگی که به طور دوجانبه معنادار و سودمند است، از طریق رسانه­های نوین با یکدیگر به بحث و گفت­وگو می­پردازند و حسن نیت و احترام خود را نسبت به فرهنگ، قوانین و روش زندگی شهروندان سایر کشور نشان می­دهند. رفع سوء تفاهمات، همدلی، درک و شناخت بهتر یکدیگر، احترام متقابل، یادگیری و کسب اطلاعات راجع به طرز فکر و دیدگاه­ های دیگران در جهان امروز، از طریق دیپلماسی شهروندی میسر شده که می­توان از آن، جهت ایجاد تغییرات مثبت در جامعه جهانی و حرکت به سوی صلح جهانی استفاده نمود